Schandalen in de kunst: ‘Ieder tijdperk krijgt de rel die het verdient’
Unsplash
Banksy haalde zijn kunstwerk door de versnipperaar en Wim T. Schippers zorgde met zijn pindakaasvloer voor een doordringende lucht in een museum. In tegenstelling tot in het ‘echte’ leven leiden rellen in de kunst regelmatig tot roem, ontdekte docent Ruurd Mulder. Hij schreef er een boek over.
Théâtre des Champs-Elysées, 1913, Parijs. Een chique publiek neemt plaats op de tribune. Er klinkt geroezemoes, de sfeer is gespannen. Het is de première van de balletvoorstelling Le Sacre du printemps, op muziek van componist Igor Stravinksy.
Al voordat het grote publiek de voorstelling heeft gezien, doet die stof opwaaien. De makers hebben een moderne kijk op het traditionele ballet en de klassieke muziek. In de zaal zitten componisten, cultuurkenners, strijders voor het behoud van de traditionele dans en muziek en juist voorstanders van vernieuwing. De vraag is of de moderne voorstelling wel eer zal doen aan de strenge normen en waarden van het vak.
‘Nee, dus’. Ruurd Mulder, docent cultuur- en mediamarketing, glundert. Dit is zijn favoriete rel. Toevallig niet in de beeldende kunst, maar in de muziek. Hij schrijft er levendig over in zijn recent uitgebrachte boek Schandalen in de kunst. In de koffiecorner van het Kohnstammhuis gaan we denkbeeldig terug naar Parijs, naar die rumoerige avond in 1913.
Baviaan
De muziek begint met de klanken van de fagotEen houten blaasinstrument. De solo is nog niet voorbij of de onrust barst lost. De gevestigde componist Camille Saint-Saëns heeft genoeg gehoord, springt theatraal op uit zijn stoel en roept: ‘Als dit een fagot is (in het Frans basson), dan ben ik een baviaan (babouin)!’
De muzikanten spelen krachtig verder – the show must go on – maar overstemmen niet het gefluit en boegeroep dat zich inmiddels door de zaal verspreidt. Voor- en tegenstanders gaan vervolgens volop met elkaar in gevecht, waarbij, volgens het boek van Mulder, ‘het gebruik van de wandelstok niet wordt geschuwd’.
Een schandaal is geboren. En het is lang niet de eerste of de laatste keer in de kunstwereld. Toch betekende dat niet het einde van de carrière voor de makers van Le Sacre du printemps. Sterker nog: na slechts een paar maanden is Parijs het alweer gewend en wordt het stuk zelfs geprezen.
Exemplarisch
Het is exemplarisch, weet Mulder. ‘Het verband tussen rel en roem in de kunst is al veel eerder gelegd, maar naar mijn mening ongenuanceerd verteld. Zo wordt vaak geschreven dat alle publiciteit goede publiciteit is. Ik probeer daar dieper op in te gaan, want het is niet per definitie zo dat élke rel succes heeft. Onder meer status, bekendheid en geloofwaardigheid zijn van invloed. Daarnaast stel ik een andere vraag: waarom kan een schandaal binnen de kunst leiden tot roem, en daarbuiten niet?’
‘Waarom laten we ons zo opwinden door iets kleins als een verfspat, melodie of grap?’
Mulder dook daarvoor in de kunstgeschiedenis en ontdekte in vrijwel elk tijdperk een rel, schandaal of flinke provocatie. Zo lag Rembrandt regelmatig in hoogoplopend conflict met zijn opdrachtgevers. En Andy Warhol zorgde voor een schokgolf door soepblikken te schilderen in een tijd waarin kunst juist groots en meeslepend hoorde te zijn.
Cancel culture
In onze huidige tijd worden schandalen juist gevreesd. Een verkeerde grap of opmerking kan er al toe leiden dat je gecanceld wordt. Een recent voorbeeld is de komedieshow van Dave Chappelle op Netflix, waarin hij grappen maakt die door sommigen als transfoob wordt gezien. Critici eisten dat Netflix de show offline zou halen en toen dit niet gebeurde, legden een aantal medewerkers van de streamingsdienst tijdelijk het werk neer. Meerdere filmfestivals zouden na de ophef Chappelle’s net uitgebrachte documentaire toch niet meer willen draaien.
Mulder maakt zich ‘ernstig zorgen’ om de cancelbeweging. In zijn boek houdt hij daarom een pleidooi voor meer verdraagzaamheid en tolerantie. ‘Wat vroeger een schandaal was, is nu soms topkunst. Denk bijvoorbeeld aan de jaren zestig, waar een masturberende toneelspeler werd gevierd, terwijl we dat nu niet meer kunnen voorstellen. Natuurlijk is het goed om in actie te komen voor zaken die je belangrijk vindt, maar ik vind ook dat we onze meningen zo nu en dan mogen relativeren. Waarom vinden we iets zo aanstootgevend? Waarom laten we ons zo opwinden door iets kleins als een verfspat, melodie of grap?’
Toiletraam
Mogelijk dat de makers van Le Sacre du printemps die opvatting op die bewuste avond in 1913 deelden. Want ondanks alle onrust in de zaal bleef dirigent Monteux onverstoorbaar verder musiceren. En hoog vanuit de coulissen spoorden de componist en de choreograaf de dansers aan om vooral dóór te blijven gaan. Zonder resultaat, dat wel. Aan het einde van de avond kwamen de gendarmeseen soort militaire eenheid met politietaken eraan te pas. Kort daarvoor kroop de dirigent, vrezend voor zijn leven, via een toiletraam naar buiten.
Kunnen we een les trekken uit schandalen in de kunst? Mulder denkt van wel. ‘Ieder tijdperk krijgt de rel die het verdient. Laten we die beschouwen als een spiegel voor de samenleving.’
