Docent Jan Luitzen duikt in het ontstaan van voetbal in Nederland
HFC, gedenkboek uit 1929 | HFC in het seizoen 1893-1894. Pim Mulier staat recht achter de beker.
Het spelletje begon onder de naam mob football. Met schoppen en slaan en weinig regels. En toen het echte voetbal ontstond rookten de spelers vooral sigaartjes in plaats van te trainen. ‘Er is in de sporthistorie veel moois te ontdekken.’
Je moet het maar aandurven: een onderzoek beginnen naar het ontstaan van voetbal in Nederland, een gigantische klus. Docent Jan Luitzen (Bewegen, Sport & Voeding) deed het toch. Samen met Wim Zonneveld, emeritus professor Engelse taal en cultuur van de Universiteit Utrecht, kwam hij tot verrassende conclusies.
Het was niet de bedoeling, maar van hun onderzoek naar het ontstaan van voetbal in Nederland moeten sommige voetbalclubs wel even slikken. Dat wil zeggen: veel feiten liggen toch net anders dan deze clubs al ruim 135 jaar – soms trots – verkondigen, blijkt uit hun boek Hoe voetbal verscheen in Nederland, dat vanaf vandaag te koop is.
Neem Enschede. Daar werd in augustus 1886 niet de eerste ‘match’ tussen twee clubs gespeeld, maar in Haarlem op 21 november 1886 (tussen HFC en Sport uit Amsterdam). Ook de allereerste voetbalclub ontstond niet medio 1885 in Enschede – zoals daar wordt gedacht.
Rugby
In Haarlem spelen de latere bekende Haarlemse sportpromotor Pim Mulier – dan 16 jaar – en zijn vrienden vanaf eind oktober 1881 tot aan het voorjaar van 1882 rugby. Dat doen ze bij de door hen in april-mei 1881 opgerichte cricketclub Rood en Zwart. Als de club in december 1882 van rugby op voetbal overstapt, gaan de jongens zich de ‘Voetbalclub’ of ‘Haarlemsche Football Club’ noemen.
Dat de Koninklijke Haarlemsche Football Club de credits opeist de oudste voetbalvereniging van Nederland te zijn, lijkt vooralsnog terecht. Omdat, zoals opgeschreven door Pim Mulier, Rood en Zwart kan worden beschouwd als het protoplasma (alle levende inhoud van een cel) van HFC. Maar wat volgens Luitzen en Zonneveld echt onjuist is, is de geclaimde HFC-oprichtingsdatum van 15 september 1879, die met geen enkele bekende cricket- of voetbalactiviteit in verband kan worden gebracht.
‘De verhalen van Pim Mulier kloppen wel, maar de bijbehorende jaartallen niet’
Het jaartal 1879 kwam dus uit de koker van Pim Mulier, die uit het boek naar voren komt als iemand die heel veel organiseerde en voor de sport betekende, maar óók als iemand die het niet al te nauw nam met jaartallen. En hij maakte zijn rol soms groter dan hij was. ‘Zijn verhalen kloppen wel, maar de bijbehorende jaartallen niet. Die man was haast pathologisch slordig, en zijn eigen rol in de geschiedenis werd op zeker moment belangrijker dan het vermelden van de juiste data’, zegt Luitzen.
Ze konden niet anders, zeggen Luitzen en Zonneveld: de twijfels en de nieuwe feiten kwamen naar boven door het combineren van gegevens, het doorspitten van archieven en – vooral - het doorlezen van duizenden brieven en allerlei correspondentie uit die tijd, ongeveer de periode tussen 1880 en 1910. Hun boek is pas een eerste stap, ze noemen het een ‘tussenstation’ van een jarenlang project dat tot een groot naslagwerk moet leiden.
(De tekst gaat door onder de afbeelding.)
Wat nu al wel duidelijk is: op een kostschool in Veur (bij Voorschoten) werd voor het eerst op een manier gevoetbald die lijkt op de huidige sport, vanaf ongeveer 1877-1878. Daarvoor bestond wel mob football, waarbij simpel gezegd groepjes mannen en jongens uit twee dorpen een soort bal naar hun eigen dorp moesten zien te krijgen (dat deden ze schoppend, slaand en zonder al te veel regels.) Voetbal dat lijkt op het huidige, is vaak ontstaan bij groepjes jongens die al cricket speelden, en is meestal ontstaan uit rugby-achtige sportvormen.
Hoe begin je aan zo’n groot onderzoek? Luitzen: ‘Het is heel handig dat steeds meer archieven zijn gedigitaliseerd. Het stadsarchief in Amsterdam bijvoorbeeld is fantastisch.’ De HvA-docent (en auteur) heeft zelf al duizenden sport- en taalboeken in een digitaal archief. ‘Als je eenmaal brieven en documenten hebt gevonden, begint het echte monnikenwerk. Alles doorlezen op aanwijzingen die met cricket en voetbal te maken hebben, en vaak zijn het brieven die in een moeilijk te lezen handschrift zijn geschreven.’
Koninklijk
De twijfels over de oprichtingsdatum van HFC en de rol van de prominente Haarlemmer Pim Mulier is door bestuurders van de huidige club ondanks alles, euh, sportief opgevat. Zonneveld: ‘Ze zeiden dat ze hun oprichtingsdatum niet zouden gaan aanpassen. Maar daar is het ons helemaal niet om te doen; ze gaan er daar al meer dan een eeuw vanuit dat het 1879 is, en dat vieren ze om de 5 jaar. Ze hebben trouwens wel het stempel “Koninklijk” verdiend, juist dankzij het opvoeren van de incorrecte oprichtingsdatum van 15 september 1879.’
Lange tijd was trainen not done, het werd niet zo chic gevonden
Luitzen, die de introductie van de Engelse sporten in Nederland als promotieonderwerp heeft: ‘Sportonderzoek, ook op de HvA, gaat nu vooral over zaken als bewegen, blessures of voedingissues. Het is vaak meten = weten, direct toepasbaar op de sporters van nu. Dat is prima, maar we willen met dit boek laten zien dat ook sporthistorie een serieus vak is, en belangrijk om ontwikkelingen in het heden te kunnen begrijpen.’
Zonneveld: ‘Ja, er is in de sporthistorie nog heel veel moois te ontdekken. Neem de trainingsmethoden van eind vorig eeuw. Er werd toen gedacht dat het gezond was en de prestaties zou verbeteren als je af en toe een sigaartje opstak. Lange tijd was ook trainen not done, het werd niet zo chic gevonden.’
‘Je moest minstens HBS’er zijn om mee te mogen doen’
Voetbal is tegenwoordig volkssport nummer 1, maar uit het onderzoek van Luitzen en Zonneveld wordt duidelijk dat dit in de beginjaren niet zo was. Net als cricket was het een tijdverdrijf voor de hoger opgeleiden met internationale contacten, vooral in Engeland. ‘Je moest minstens hbs’er [wat nu hbo’er heet, red.] zijn om mee te mogen doen’, zegt Luitzen. Het boek ademt dan ook de sfeer van dure kostscholen, gegoede gymnasiasten en studenten die al jong allerlei bestuursfuncties bekleden in hun sportclubs.
In die wereld valt nog veel meer te ontdekken, de onderzoekers twijfelen daar geen moment aan. Er zullen de komende jaren meer nieuwe, verrassende feiten over de beginjaren van het voetbal in Nederland boven tafel komen. Zonneveld: ‘Er is nog zoveel uit te zoeken, bijvoorbeeld de rol van voetballers in Rotterdam of de eerste vormen van sportsponsoring.’
Hoe Voetbal verscheen in Nederland verschijnt 19 oktober 2018 als een uitgave van Stichting de Sportwereld. Prijs: € 9,95. Het boek is alleen te bestellen via www.desportwereld.nl/voetbal
