Studenten en complotten: ‘Ik geloof wel dat iemand corona bewust heeft ontwikkeld’
iStock | De 5g-mast: Snel internet of coronaversterker?
Willen ze het beste voor ons? Wat is de link tussen 5G en corona? Is er een geheime wereldelite die de dienst uitmaakt? De pandemie heeft (nieuwe) complottheorieën tot leven gebracht. Hoe denken studenten daarover? En hoe ga je daarmee om als docent?
Kon je voor de coronacrisis voor je samenzweringsbehoefte nog terecht in de krochten van YouTube of op de website 4Chan, tegenwoordig vind je complottheorieën ongevraagd op je tijdlijn, door de opkomst van BN’ers en influencers die via social media hun wantrouwen delen.
Maar wie gelooft hier echt in? We namen de proef op de som en vroegen het aan studenten via een poll op onze Instagram Stories. Jaagt de overheid bijvoorbeeld bewust angst aan om ons te kunnen beheersen? Dertig procent (131 studenten) denkt dat dit best zou kunnen. Ook gelooft 22 procent (99 studenten) dat de overheid de statistieken over coronabesmettingen- en doden manipuleert.
Een van de studenten die ‘de boel niet klakkeloos aanneemt’, is de 19-jarige Creative Business-student Sam (achternaam bij de redactie bekend). Haar interesse voor complotten begon toen ze spookverhalen ging lezen op internet. ‘Bijvoorbeeld het verhaal over de Witte Wieven, dat is eigenlijk een complottheorie. Zo kwam ik erachter dat je de wereld ook op een andere manier kunt bekijken. Dat maakt het vet interessant. Ik zeg niet dat alle complotten kloppen, maar ik vind dat het een optie is waar je over na mag denken. Voor hetzelfde geld bestaan de Illuminati wel, terwijl iedereen maar roept dat het onzin is.’
‘Voor hetzelfde geld bestaan de Illuminati wel, terwijl iedereen roept dat het onzin is’
Ook over de coronacrisis houdt ze de opties open. ‘Ik geloof wel dat corona door iemand in China is ontwikkeld om de overbevolking tegen te gaan, maar dat het zich per ongeluk over de hele wereld heeft verspreid. Ik denk dat die persoon het vaccin mogelijk al heeft, maar het niet wil prijsgeven omdat hij er veel geld voor kan krijgen.’ En de Nederlandse overheid? ‘Ik vraag me af of de de coronatesten echt testen op Covid 19, of gewoon op de aanwezigheid van een virus. Daardoor kan het lijken dat veel mensen het hebben terwijl het bij sommigen misschien gewoon griep is.’
Wereldelite
Een andere uitkomst uit de poll is dat 24 procent (93 studenten) van de studenten het wantrouwen van rapper Lange Frans en topmodel Doutzen Kroes terecht vindt. Lange Frans heeft een podcastserie waarin hij met gelijkgestemden in gesprek gaat over complotten rondom graancirkels en pedofilie. Ook wordt hij geassocieerd met de QAnon-beweging, die gelooft in een onzichtbare wereldelite die kinderen ontvoert en misbruikt.
‘Het nieuwe type complotdenker is minder uitgebreid geïnformeerd en stelt vooral vragen’
Doutzen Kroes deelde in juli een Instagram-post die veel stof deed opwaaien. Daarin stelde zij vooral suggestieve vragen naar aanleiding van de coronacrisis. ‘Willen ze dat we gezond zijn? Waarom is het boosten van ons immuunsysteem met vitamines en voedzame voeding niet een van de maatregelen? Is het makkelijker om een groep te beheersen die verenigd is of verdeeld?’ Met ‘zij’ bedoelt het topmodel de media, de farmaceutische industrie, de overheid en alle grote bedrijven die mogelijk belangen hebben bij de coronacrisis.
Juist die suggestieve vragen horen bij een nieuw type complotdenker, vertelt Hessel Nieuwelink, lector burgerschapsonderwijs. Hij doet onderzoek en geeft les aan studenten van lerarenopleidingen op de HvA. Daarin behandelt hij onder meer hoe je als docent beladen onderwerpen, zoals complottheorieën, kunt bespreken.
De suggestieve vragensteller
‘Politiek filosoof Nancy L. Rosenblum beschrijft dat nieuwe type in haar boek A Lot of People Are Saying’, vertelt Nieuwelink. ‘Kort door de bocht kennen we de klassieke complotdenker als iemand die zich zeer verdiept, details kent, de archieven doorspit en vervolgens met een, naar zijn idee, waterdichte theorie naar buiten treedt. De nieuwe complotdenker is minder uitgebreid geïnformeerd en stelt vooral vragen. Die methode suggereert dat als je daar niet meteen een simpel antwoord op hebt, de boel wel niet in de haak zal zijn.’
Het effect van dat soort vragen zag je bijvoorbeeld bij Tim Douwesma, een van de BN’ers van de actie #ikdoenietmeermee, tijdens de talkshow Op1. ‘Ondanks dat hij aan tafel zat met een arts-viroloog die hem daadwerkelijk antwoord kon geven op zijn vragen, was hij niet tevreden. Douwesma reageerde daarop met dat hij slechts ‘‘het debat wilde voeren’’, maar ondanks dat er aan tafel uitgebreid werd gedebatteerd was ook dat voor hem niet voldoende.’
‘Het kan zinnig zijn om leerlingen te laten ervaren hoe een complottheorie werkt’
Een gesprek aangaan met de nieuwe complotdenker is in het onderwijs ‘‘ontzettend ingewikkeld’’, vertelt Nieuwelink. Studenten van lerarenopleidingen vertellen hem regelmatig dat ze te maken hebben met jongeren die in complotten geloven. ‘De feiten die we normaal gebruiken zijn omstreden in de ogen van de complotdenker. Je hebt daardoor geen gedeeld referentiekader. Ook hebben ze vaak argwaan voor machthebbers, en als docent ben je ook een autoriteit.’
Zorgelijk, maar niet onmogelijk
Nieuwelink vindt de ontwikkeling van het nieuwe type complotdenker zorgelijk, maar niet onmogelijk om mee te werken. Een van de belangrijkste uitgangspunten voor docenten is dat je een harde complotdenker niet meteen kunt overtuigen. ‘Ga je gelijk in discussie? Dan is de conclusie makkelijk getrokken dat jij als docent onderdeel bent van het probleem.’
Een manier om niet in een eindeloos heen-en-weer over feiten te belanden, is om leerlingen te laten ervaren hoe een complottheorie werkt. ‘Mijn collega Imane Bentaher heeft een ontzettend zinnig spel bedacht. Dat begint met de stelling dat de Duitse stad Bielefeld niet bestaat. Leerlingen zoeken dat vervolgens uit. Als ze zeggen: ‘‘Die bestaat wel, kijk maar op Google Maps’’, zeg je ‘‘Ja Google zit dus in hetzelfde complot. Zie je wel dat ik gelijk heb?’’, en ga zo door. Op die manier maak je zichtbaar hoe groot bepaalde beschuldigingen zijn en hoe moeilijk die te ontkrachten zijn.’
Diederik Gommers
Uiteindelijk blijft het belangrijk om te weten wie er voor je zit: is het een harde aanhanger, een meeloper of iemand die simpelweg twijfelt? ‘Een gesprek over complotten brengt altijd spanning mee. Aan de ene kant wil je niet over de feiten discussiëren, tegelijkertijd kom je er soms niet onderuit. Als iemand de Holocaust ontkent, wil je ook dat die zich realiseert hoeveel kennis erover beschikbaar is. Het is balanceren tussen kennisoverdracht, psychologie maar ook empathie.’
Een voorbeeld van hoe empathie kan uitpakken, is de aanpak van Intensive Care-arts Diederik Gommers in het gesprek met zangeres Famke Louise, die in korte tijd het gezicht werd van de actie #ikdoenietmeermee. In talkshow Jinek ging ze in gesprek met Gommers. Nieuwelink: ‘Ondanks dat zij soms totale onzin verkocht, hield Gommers zich aan een begripvolle benadering. Hij luisterde, gaf aan dat hij zich kon voorstellen dat jongeren kritiek hebben en noemde het gesprek een wake up call. Dat kun je soft noemen, maar het had wel effect. Famke Louise heeft nu een campagne gericht op het dragen van mondkapjes. Uiteindelijk willen we allemaal serieus genomen worden.’
En student Sam? Die houdt houdt zich, ondanks haar twijfel over de coronacrisis, wel aan de maatregelen. ‘Al zijn de regels nog zo krom en in mijn ogen ook te streng, het heeft geen zin om in je eentje tegen de stroom in te zwemmen. Ik hoop dat iedereen zich gewoon aan de regels houdt, zodat we er snel van af zijn. Misschien wel sneller dan we denken.’
